33 - Multiphonics & Vocalization
Hoofdstuk 33 - Paragraaf 1
33. Multiphonics & Vocalization

33.1 Multiphonics & Vocalization

Stembanden en lippen
Eerst was er de stem. Later kwamen daarbij stemversterkers. Om de goden voor gunsten aan te roepen en boze geesten te verjagen. Natuurvolken gebruikten en gebruiken eerst de stem. Ook om dieren te lokken of juist te verjagen. Om stammen verderop te waarschuwen, stemmen vervormen in rituelen, dansen, feesten, oorlogen, etc.



Stemversterkers
Maar de stem droeg niet ver zodat men al snel begon met grote tritonschelpen, bamboebuizen of andere holle pijpen. Zoals uit horens van dieren. De sjofaar bijvoorbeeld is daarvan een overblijfsel. Vanzelfsprekend ging men de versterkers combineren met de stem. Vocaliseren en multiphonie gebruiken is dus niet nieuw.

Later, in de ontwikkeling van woodwinds en brasses, wilde men dit soort toepassingen met gebruik van de menselijke stem in combinatie met instrumenten voor artistieke doeleinden gebruiken. Voor woodwinds kwamen er speciale grepentabellen om multiphonics te kunnen spelen. Bij de clarinetten bijvoorbeeld, met de Böhm- en Albertsystemen, kwamen er allerhande verschillende schema's met hulpgrepen om dit te kunnen bereiken.

Voor brasses geldt dat men in de vorige eeuwen allerhande technieken invoerde om het geluid te vervormen en veranderen. Tegenwoordig gebruikt men allerhande electronica om vooral op trompetten, hoorns, trombones de meest bizarre artistieke geluiden te laten klinken. Op bastuba, door haar enorme lengte, zijn er de meeste mogelijkheden. Vooral als daar compensatie kwart en kwint kleppen of piston ventielen aan gebouwd zijn, zijn de mogelijkheden schier onbeperkt.

Saskia Laroo
Saskia Laroo was de eerste in Nederland die met haar 'buikkastje' avant gardistische effecten in haar band bracht hiermee. En nog steeds. Met de rechterhand, zodat ze vaak met links de trompet bespeelde.

Eric Vloeimans
De supersympathieke vent is momenteel erg succesvol ermee.

Men gebruikte en gebruikt zoal dempers, vibrato en glissandotechnieken, keelgeluiden zoals gorgelen.

Flatterzunge
wie kent het niet ? (Darius Milhaud in La Creation du Monde). Hier en daar lange noten spelen met de rollende 'rrrrrrrrrrrrrrrrrr' tongpunt, rollend op de luchtstroom.

Ook voegde men vloeistoffen toe om borrelende invloeden te creëren. Andere mondstukken werden gebruikt, instrumenten in andere stemmingen, etc.

Gebruik maken van klankkasten zoals die van de harp, piano, pauken, olievaten (steelbands) et cetera zijn trucs die zeker niet verouderd zijn. Ritmische toepassing, zoals rammelen met ventielen, chopping (slaan) op het mondstuk, tikken op de beker, ventielen half indrukken (zoals wij gebruiken voor glissando's en het nadoen van dieren, baby's, etc.).

In de afgelopen eeuw noemde men dit soort effectgebruik 'avant garde' technieken (Milton Stevens in Brass Anthology febr. '74). De stem ging en gaat een steeds belangrijker rol spelen in de muziek en niet alleen in de jazz.

Vocalizatie en multiphonics
1. Allereerst gaat het om het bespelen van een monofoon instrument .
2. Daarop blazen met het gebruik van de stembanden tegelijk en samen met de lippen.
3. Ondersteund door het overige van de embouchure en dan speciaal beide lippen gebruikend als een antonatische klep. Het meest gebruikt wordt het spelen en het tegelijk zingen van een tweede toon. Als deze deel uit maakt van de reeks boventonen, deeltonen of 'harmonic series' zal gauw de derde toon klinken als de som van de twee die al klinken. Men noemt dat wel de
'horn chords' of 'brass growl'. (Door op brasses de pistons niet geheel in te drukken krijgt men oneigenlijke fundamentals en dus ook oneigenlijke deeltonen, zeg maar rare geluiden.)
Lipmultitoning
Echter, ook door de stand van de lippen iets te veranderen, 'squeeze them', ofwel licht klemmen en tuiten. Ook nu kunnen er meer tonen worden geproduceerd tegelijk, zonder de stembanden, dus:
Lipvocalizing
Dat is de combinatie van beide voorgaande technieken, dus 'squeezing and pucker the lipaperture and tense the vocal chords simultaneously'.
4. Het produceren met deze middelen van meerdere tonen tegelijk in plaats van één toon.
5. Op woodwinds gebruik makend van 'special fingering schedules'. Merkafhankelijk vaak.
6. De embouchure moet meestal worden aangepast en wijkt dus enigszins af van het normale embouchure. In het algemeen: minder spanning in de gehele embouchure.
7. Voor 'reed instruments' geldt ongeveer de techniek zoals bij brasses.

Vier tonen tegelijk produceren in een accoord kunnen veel spelers. Maar er zijn er die er meer kunnen maken. De grootste kunst is een melodie spelen en je eigen begeleiding eronder.

Normaal horen we alleen de grondtoon, en door bovenstaande technieken kunnen we een aantal bovenharmonischen, boven- of deeltonen, tegelijk klinkend, hoorbaar maken.

Carl Maria von Weber schreef multiphonics voor in zijn hoornconcert. Luciano Berio in Sequenza voor fluit en Franco Evangelista voor zijn Proportioni eveneens voor fluit. In de jazz zijn er veel namen. John Coltrane is er heel veel mee bezig geweest. Trombonisten als Mangelsdorff, Lindberg en tubaïst Sheridan zijn er erg goed in. Han de Vries en Heinz Holliger noem ik nog als hoboïsten.

Training van bovenstaande technieken
  • Akkoorden moet je kennen.
  • Train eerst “droog”. Dat wil zeggen, zonder instrument. Dus: lippen in de embouchurestand en dan de stem erbij zoeken.
  • Dan met mondstuk.
  • Vervolgens met het instrument.

    Succes.


  • 33.1 Multiphonics & Vocalization